Bizden 300 milyon ışık yılı uzakta, Başak takımyıldızında bulunan sıradan bir gökada, Aralık 2019’da beklenmedik bir şekilde “uyandı”. Onlarca yıldır sessiz kalan gökadanın merkezindeki kara delik, birdenbire ışıkla parlamaya başladı. Şimdi ise bu kozmik canavar, gökbilimcileri kara delikler hakkındaki bilgilerini yeniden gözden geçirmeye zorlayan sıra dışı bir davranış sergiliyor gibi görünüyor.
Düzenli Aralıklarla Güçlü X-Işını Patlamaları Gözlemlendi
SDSS1335+0728 adı verilen bu gökadanın merkezindeki kara delik, şimdilerde neredeyse düzenli aralıklarla güçlü X-ışınları yayıyor. Bu tür patlamalara “yarı periyodik püskürmeler” (quasi-periodic eruptions – QPEs) adı veriliyor ve daha önce başka kara deliklerde de gözlemlenmişti. Ancak yeni bir araştırmaya göre, burada gözlemlenen patlamalar normalden 100 kata kadar daha güçlü. İlk olarak Şubat 2024’te Şili’deki Valparaiso Üniversitesi’nden gökbilimciler tarafından fark edilen bu davranış, bilim insanlarına uykudan uyanıyor gibi görünen ve geri uykuya dalma belirtisi göstermeyen bir kara deliği eşi benzeri görülmemiş bir şekilde inceleme fırsatı sunuyor. Valparaiso ekibi liderliğindeki bir grup araştırmacı, kara deliğin QPE’lerine ilişkin gözlemlerini 11 Nisan’da Nature Astronomy dergisinde yayınladı.
Patlamalar Hem Daha Güçlü Hem Daha Uzun Sürüyor
Gökadanın merkezindeki “Ansky” takma adlı bölgeden yayılan bu X-ışını patlamaları (QPE’ler), XMM-Newton ve NASA’nın NICER, Chandra ve Swift gibi X-ışını uzay teleskopları tarafından yakalandı. QPE’ler, anlık, tekrarlayan X-ışını parlamalarıdır. Gökbilimciler, QPE’lerin genellikle bir kara deliği çevreleyen aşırı sıcak madde diski (akresyon diski veya yığılma diski) ile yakındaki bir yıldız veya daha küçük bir kara delik gibi nesneler arasındaki etkileşimden kaynaklandığına inanıyor. Ancak Ansky’nin QPE’leri tipik değil. Araştırmacılara göre bu patlamalar, ortalama QPE’lerden 10 kat daha uzun sürmesi (dört günden fazla) ve 10 kat daha parlak olmasıyla dikkat çekiyor. Her bir patlamada beklenenden yüz kat daha fazla enerji açığa çıkıyor.
Mevcut Kara Delik Teorilerine Meydan Okuyor
Bu sıra dışı QPE’ler, gökbilimcilerin kara delikler hakkındaki mevcut anlayışına tam olarak uymayan yepyeni bir yönünü ortaya koyuyor. Özellikle, bu olayların nasıl meydana geldiğine dair anlayışımızı genişletmeye yardımcı olabilir. Örneğin, araştırmacıların şu anda çoğu QPE’yi tetiklediğine inandığı gibi, Ansky’nin bir yıldızı parçalayıp kendi yığılma diskine kattığına dair bir kanıt bulunmuyor. Dolayısıyla, bu durumda QPE’lere neden olan etkenin başka bir açıklaması olmalı. Makaleye göre, X-ışını patlamaları bunun yerine, yörüngedeki materyali tekrar tekrar bozan küçük bir gök cisminin neden olduğu yığılma diskindeki enerjik şoklardan kaynaklanıyor olabilir. Bu tekrarlanan QPE’lerin kütleçekimsel dalgalardan kaynaklanması da mümkün. Avrupa Uzay Ajansı’nın 2035’te fırlatılması planlanan Lazer İnterferometre Uzay Anteni (LISA), kütleçekimsel dalgaları her zamankinden daha yüksek hassasiyetle tespit ederek bu bağlantıyı doğrulayabilir.
“Kara Delikleri Anlamamıza Yardımcı Olacak”
Makalenin başyazarı, Valparaiso Üniversitesi’nden astronomi araştırmacısı Lorena Hernández-García, “Bu, uyanıyor gibi görünen bir kara delikte böyle bir olayı ilk kez gözlemlememiz,” dedi. “Bu nadir olay, gökbilimcilere bir kara deliğin davranışını gerçek zamanlı olarak gözlemleme fırsatı sunuyor.” Hernández-García, “Ansky’yi incelemek, kara delikleri ve nasıl evrimleştiklerini daha iyi anlamamıza yardımcı olacak,” diye ekledi. Şimdilik Ansky, kara delikleri nasıl tasavvur ettiğimizi yeniden şekillendiriyor.
Yeni ‘Uyanan’ Kara Delik, Bilinenlerden 100 Kat Daha Güçlü Enerji Saçıyor yazısı ilk önce BeeTekno yayınlanmıştır.