Bilim insanları, yüksek verimli protein mühendisliği ile makine öğrenmesini birleştirerek, benzeri görülmemiş bir özgüllükle çalışan, kişiye veya hedefe özel CRISPR-Cas9 genom düzenleme enzimleri oluşturmak için yeni bir yöntem geliştirdi. Massachusetts General Hospital (MGH), Mass General Brigham ve Harvard Tıp Fakültesi’nden araştırmacıların öncülük ettiği ve sonuçları Nature dergisinde yayınlanan bu çalışma, gen düzenleme teknolojisinde önemli bir adımı temsil ediyor.
CRISPR’ın PAM Kısıtlamasına Çözüm Bulundu
Geleneksel CRISPR-Cas9 teknolojisinin en büyük sınırlamalarından biri, Cas9 enziminin DNA’yı kesmesi için hedeflenen bölgenin yakınında PAM (protospacer adjacent motif) adı verilen belirli kısa bir DNA dizisinin bulunma zorunluluğuydu. Bu durum, genomun sadece PAM dizisi içeren bölgelerinin düzenlenebilmesine yol açıyordu. Daha önce geliştirilen “PAM kısıtlaması esnetilmiş” (PAM-relaxed) enzimler daha fazla bölgeyi hedefleyebilse de, genellikle özgüllükten ödün vererek istenmeyen hedef dışı bölgelerde değişiklik yapma riski taşıyordu. Yeni yaklaşım ise bu sorunu, her bir hedef için özel olarak tasarlanmış, yüksek özgüllüğe sahip enzimler üreterek aşıyor.
Milyonlarca Enzim Varyantı Makine Öğrenmesiyle Analiz Edildi
Araştırma ekibi, Cas9 enziminin PAM ile etkileşime giren bölgesindeki altı kilit amino asidi sistematik olarak değiştirerek 64 milyon potansiyel enzim varyantından oluşan dev bir kütüphane oluşturdu. Bu kütüphaneden yaklaşık 1.000 farklı mühendislik ürünü enzimin PAM tanıma özellikleri detaylı bir şekilde karakterize edildi. Elde edilen bu büyük veri seti, bir yapay sinir ağı modelini eğitmek için kullanıldı. PAMmla adı verilen bu makine öğrenmesi algoritması, artık 64 milyon potansiyel varyanttan herhangi birinin hangi PAM dizilerini tanıyabileceğini amino asit dizisine bakarak yüksek doğrulukla tahmin edebiliyor.
Özel Enzimler Yüksek Hassasiyet ve Verimlilik Gösterdi
Araştırmacılar, PAMmla tarafından tahmin edilen özel tasarlanmış Cas9 enzimlerinin sadece teoride değil, pratikte de çalıştığını kanıtladı. Körlüğe neden olan genetik bir hastalık olan retinitis pigmentosa’ya (RP) yol açan Rhodopsin genindeki P23H mutasyonunu hedef aldılar. Geliştirdikleri özel enzimlerin, hem insan hücrelerinde (in vitro) hem de RP hastalığının fare modelinde (in vivo), hastalıklı geni seçici olarak düzenlerken sağlıklı gen kopyasına dokunmadığını gösterdiler. Ayrıca, bu özel enzimlerin baz düzenleme (base editing) sistemlerine entegre edildiğinde, geleneksel PAM-esnetilmiş varyantlara kıyasla hedeflenen bölgede daha yüksek düzenleme verimliliği ve daha az hedef dışı etki sergilediği de kanıtlandı.
Yeni Araç Kutusu Klinik Uygulamaların Önünü Açıyor
Bu çalışma, araştırmacıların kullanımına hassas ve güvenli binlerce yeni Cas9 proteini sunan dev bir “araç kutusu” yaratıyor. Baş araştırmacılardan Ben Kleinstiver, bu gelişmenin, daha az özgül olan PAM-esnetilmiş enzimlerden, klinik uygulamalar için daha güvenli ve etkili seçenekler sunan bu yeni özel araçlara doğru bir geçişi teşvik edeceğini umduklarını belirtti. Makalenin ilk yazarı Rachel Silverstein ise bu araç kutusunun önemini vurguladı. Ekip ayrıca, geliştirdikleri PAMmla modelini, araştırmacıların kendi hedef dizileri için özel enzimler tasarlayabilmelerini sağlayan bir web arayüzü aracılığıyla kamuya açık hale getirdi. Bu ilerleme, özellikle yüksek özgüllük gerektiren genetik hastalıkların tedavisi için daha hassas genom düzenleme yöntemlerinin geliştirilmesi yolunda önemli bir kilometre taşı olarak görülüyor.
Makine Öğrenmesi ile “Özel Üretim” CRISPR Enzimleri Geliştirildi: Hedefe Yönelik Gen Düzenleme Hassaslaşıyor yazısı ilk önce BeeTekno | Güncel Teknoloji Haberleri ve İncelemeler yayınlanmıştır.